Verslag Historisch Platform-debat
De Verlichting, de Europeanen en de Toekomst
Dinsdag 23 april, Rode Hoed Amsterdam

Sprekers: Jonathan Israel, Roel Kuiper.
Panel: Godelieve van Heteren, Thomas von der Dunk, Andreas Kinneging. Voorzitter: Thijs Broer

Waarin zoeken wij de toekomst van Europa? In de aloude Christelijk-humanistische waarden of in de seculiere waarden van het verlichtingshumanisme?
Historicus Jonathan Israel kiest voor de idealen van de Verlichting. Het historisch belang van dit gedachtegoed is volgens hem niet te overschatten: de Verlichting, de 'filosofisch begrepen moderniteit', brak radicaal met de oude hiërarchische structuren van kerk en monarchie. In plaats daarvan stelde zij gelijkheid en vrijheid centraal. Voor die ideeën dient gevochten te worden. Israel benadrukt dat 'contra-verlichting op contra-verlichting' de opgang van verlichte ideeën heeft afgeremd. Fundamentalisme en postmodernisme zijn voor hem loten aan dezelfde boom van 'irrationaliteit', waar eerder al Nazisme en Stalinisme uit voortkwamen.
Bij geen enkel ander 'filosofisch systeem' zijn de huidige democratische waarden van gelijkheid en vrijheid in betere handen dan bij de Verlichting. Met dank aan Spinoza, die als eerste filosoof sinds de Klassieke Oudheid zei dat de democratische republiek de enige staatsvorm is die de gelijkheid van de burgers garandeert.
Het betoog valt niet bij iedereen in goede aarde. Rechtsfilosoof en zelfverklaard conservatief Andreas Kinneging ziet wel degelijk hogere waarden dan die van de Verlichting. Hij acht de idealen van het Christendom en de filosofie uit de Klassieke Oudheid superieur. Met verbazing heeft Kinneging Israels optimisme over rationaliteit, individualisme en democratie aangehoord: rationaliteit bevrijdt niet en heeft geleid tot de gaskamers van Auschwitz; individualisme slaat sociale verbanden uiteen en democratie werkt alleen in combinatie met actief burgerschap, hetgeen we nu nauwelijks kennen.
Voor arts, historica en PvdA politica Godelieve van Heteren is verlichting 'geen kruistocht, maar een pluralistisch discours'. Zij gaat 'clair-obscur beelden en slogans' liever uit de weg: het verlichte debat is belangrijker dan de verlichte doctrine. Het rationele debat wordt, zoals dat toen werd ingezet, nog steeds gevoerd. Het schuldig wijzen naar het rationalisme als bron van Auschwitz vindt zij goedkoop: met een mes kun je moorden en een brood smeren, de gebruiker en niet het object heeft de keuze. Thomas von der Dunk sluit zich hierbij aan: de ratio is het enige zinnige middel om de werkelijkheid te kunnen ontleden. Op zichzelf geeft het geen richting aan, ook niet richting Auschwitz. Daarnaast wijst hij erop dat de Verlichting niet alleen de ratio maar wel degelijk ook een moraal bracht: de vrijheid om het eigen geluk na te streven. Een moraal die wordt verworpen door Kinneging, net als het Verlichtings-adagio ''sempere aude'', durf te weten. Dit leidt volgens hem tot verontachtzaming van wat anderen al weten of wisten en tot zelfgenoegzame navelstaarderij. Hiermee komt hij opnieuw in botsing met Von der Dunk, in wiens ogen de Verlichting slechts de vraag 'wie zei iets' verschoof naar 'wat werd er gezegd'. Zelf nadenken dus, in plaats van gehoorzaam luisteren.

Na een korte pauze is het podium aan Roel Kuiper, directeur van de Groen van Prinstererstichting, het wetenschappelijk bureau van de ChristenUnie. Hij ziet het als zijn taak het christelijk erfgoed te verdedigen. Het streven met nieuwe middelen en onder nieuwe omstandigheden naar het aloude paradijs op aarde is immers volstrekt naïef gebleken. De mens kan duidelijk niet op zichzelf vertrouwen waar het de handhaving van haar eigen idealen betreft: vroeg of laat zal zij die voor tegengestelde idealen inruilen. Toch is ook Kuipers houding tegenover de Verlichting ambivalent. Zo ziet hij veel paralellen. De voorkeur voor democratie is bijvoorbeeld niet enkel aan de Verlichting ontsproten, maar komt voor een groot deel ook voort uit de opkomst van het Protestantisme.
Daarbij streven Verlichting en Christendom vaak naar hetzelfde doel: vrijheid en solidariteit. Waar de Verlichting echter niets meer kan bieden dan een structuur om in te denken, biedt het Christendom ook een richting om in te denken. Zonder het Christendom als kompas is de mens stuurloos en vervalt hij van de ene holle ideologie tot de andere, met als laatste variant het overal opkomende rechtse populisme.

Welke richting krijgt Europa? Kuiper ziet een Europa dat blijvend is samengesteld uit verschillende gemeenschappen, maar: denk ook na over wat gemeenschappelijk is. Israel ziet hierin een belangrijke taak voor historici weggelegd. De geschiedenis is nog teveel nationaal bepaald, wat een zoektocht naar een gedeelde identiteit in de weg staat. Kinneging is pessimistisch over een richting voor Europa. De richting die nu is ingeslagen lijkt enkel de Homo Economicus tevreden te stellen en laat andere aspecten buiten beschouwing. Dit is tegen het zere been van Van Heteren, die juist ziet dat er veel aan het gisten is in Europa: Europa is nog niet uitgekristalliseerd tot enkel een economische entiteit.
Kinneging wil in de discussie over Europese identiteit toe naar een gedeeld humanisme als basis, in tegenstelling tot begrenzende beelden van wij tegen zij die door romantische 'kankers' als nationalisme en culturalisme worden belichaamd. Hierop komt weerwoord uit de zaal, die het niet eens is met Kinnegings voorstelling als zou culturalisme negatief zijn voor de samenhang van de maatschappij. Von der Dunk ziet nationalisme niet als kanker of als wat dan ook, maar zet het idee van nationalisme liefst in een historische ontwikkelingslijn. Nationalisme is in zijn ogen een nuttig gebleken tussenfase: het hielp mensen voor het eerst verder te kijken dan hun dorp of streek. Bovendien zijn we nu sowieso al in een post-nationalistische tijd aanbeland, zoals te zien is in de Europese samenwerking tot nu toe. Een geleidelijke Europeanisering is al onderweg. Dit wordt beaamd door Jonathan Israel: nationalisme is ouderwets, romantisch en onbruikbaar voor het project waar Europa nu voor staat. De waarden van de Verlichting zijn in dat opzicht de enige bruikbare voor de toekomst: het wees al eerder de weg naar bevrijding uit oudere structuren.

Verslag: Joost Gorter en Arjan Terpstra

Wilt u reageren? Dat kan via www.historischhuis.nl, de website voor de historisch geïnteresseerde mens. Meldt u aan bij de discussiegroep en praat door over wat u op historisch-maatschappelijk vlak bezig houdt.